Το σημερινό άρθρο έχει μια ιδιαιτερότητα, μια και η πρώτη Κυριακή τούτου του μήνα, του Απρίλη, είναι ταυτόχρονα και η πρώτη μέρα του· είναι πρωταπριλιά, η μέρα η παραδοσιακά αφιερωμένη στην καλοπροαίρετη φάρσα και στην προσπάθειά μας να κάνουμε τους φίλους μας να πιστέψουν το ψέμα που θα τους σερβίρουμε. Οπότε, η στήλη αφιερώνεται στο έθιμο.
Παρά το γεγονός ότι το έθιμο είναι διεθνές, μια και είναι πολλοί οι λαοί που συνηθίζουν να κάνουν φάρσες την πρώτη μέρα του Απρίλη, δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς τις απαρχές του. Μια εκδοχή που υποστηρίζεται από πολλούς είναι ότι το έθιμο γεννήθηκε στη Γαλλία όταν από το 1564 και μετά ορίστηκε πρώτη μέρα του χρόνου η 1η Ιανουαρίου, ενώ ως τότε το έτος άρχιζε από την 1η Απριλίου. Υποτίθεται ότι τα πρώτα χρόνια πολλοί εξακολούθησαν να γιορτάζουν την πρωτοχρονιά την 1η Απριλίου, οπότε οι άλλοι, για να τους κοροϊδέψουν, τους έστελναν ψάρια (συνηθισμένο δώρο σε σαρακοστιανές μέρες), που όμως για την περίσταση ήταν ψεύτικα, τα οποία ονομάστηκαν, στα γαλλικά, poisson d’Avril, όπως λέγονται οι πρωταπριλιάτικες φάρσες. Ωστόσο, υπάρχουν ενδείξεις πως το έθιμο είναι παλαιότερο από τον 16ο αιώνα, κι έτσι προς το παρόν η πρωταπριλιά αντιστέκεται στην επεξήγηση, όπως αρμόζει στη μέρα της φάρσας.
Η ιστορία της λέξης φάρσα είναι ενδιαφέρουσα. Στα ελληνικά είναι δάνειο από τα ιταλικά (farsa), και αυτό από τα γαλλικά farce, που είχε αρχική σημασία «γέμιση φαγητού» — άλλωστε το ρήμα farcir στα γαλλικά σημαίνει «παραγεμίζω», οι δε γαλλομαθείς θα ξέρουν πως το γεμιστό φαγητό λέγεται farci (φαρσί). Πώς όμως από τη μαγειρική φτάσαμε στη σημερινή σημασία; Στη μεσαιωνική Γαλλία συνήθιζαν να φαιδρύνουν τις μακροσκελείς λειτουργίες της εκκλησίας παρεμβάλλοντας σύντομα επεισόδια που παρουσίαζαν δραματοποιημένο κάποιο χωρίο της Γραφής.
Αυτά τα ιντερμέδια λέγονταν farsa στα λατινικά της εποχής, επειδή έμπαιναν όπως η γέμιση ανάμεσα στο «ψαχνό», στην λειτουργία δηλαδή, και ήταν κι αυτά νόστιμα, αφού παίζονταν σε λαϊκή γλώσσα και όχι στα (ακατάληπτα στους πολλούς) ιερατικά λατινικά. Μετά, farce ονομάστηκε ένα κωμικό λαϊκό επεισόδιο που παρεμβαλλόταν σε θρησκευτικά έργα, και τελικά αναπτύχθηκε η αυτόνομη σημασία του αστείου, του περιπαίγματος. Βέβαια, εμείς έχουμε και μια άλλη λέξη που φαίνεται συγγενική με τη φάρσα: όταν κάποιος ξέρει μια γλώσσα στην εντέλεια, λέμε ότι τη μιλάει φαρσί, αλλά αυτό δεν έχει καμιά σχέση, είναι δάνειο από τα τουρκικά και σημαίνει «περσικός», επειδή η περσική γλώσσα είχε ιδιαίτερο γόητρο έχοντας μπολιάσει την τουρκική με πολλούς λόγιους όρους.
Όταν κάνουμε φάρσα σε κάποιον, μπορούμε να πούμε ότι του κάνουμε πλάκα, κι όταν γελάμε με κάποιον σπάμε πλάκα σε βάρος του, αλλά η πλάκα είναι ευρύτερη έννοια από τη φάρσα, μια και σημαίνει γενικά τη διασκέδαση με πειράγματα και αστεία και έχει πολύ επεκταθεί τις τελευταίες δεκαετίες· όταν κάνουμε κάτι για πλάκα δεν το κάνουμε στα σοβαρά· όταν κάτι είναι ασήμαντο και ανάξιο λόγου λέμε πως είναι της πλάκας· όταν ερωτευόμαστε παράφορα παθαίνουμε την πλάκα μας με το αντικείμενο του πόθου μας αλλά κι όταν εντυπωσιαστούμε, θετικά ή αρνητικά, σε σημείο να μείνουμε κατάπληκτοι, παθαίνουμε την πλάκα της ζωής μας. Αυτή η πολυσήμαντη πλάκα δεν προέρχεται από την άλλη, την κοινή (το «επίπεδο στερεό σώμα από σκληρό υλικό», που λένε τα λεξικά), όσο κι αν κάποιοι έλεγαν ότι βγήκε από τις πλάκες του γραμμοφώνου, επειδή τάχα όποιοι έρχονταν στο τσακίρ κέφι έσπαγαν τους δίσκους πάνω στο γλέντι. Φαίνεται όμως πως η αληθινή προέλευση είναι πιο πεζή: πρόκειται για δάνειο από το γαλλικό blague (που σημαίνει το ίδιο), αν και παρετυμολογικά έπαιξε ρόλο και η πλάκα του γραμμοφώνου.
Παλιότερα, αν σου λέγαν κάτι εντυπωσιακό μέρα πρωταπριλιάς δεν το πίστευες — μου έλεγε ο πατέρας μου πως ο θάνατος του βασιλιά Γεωργίου Β΄, πρωταπριλιά του 1947, άργησε να γίνει πιστευτός. Οι εφημερίδες και τα κανάλια σ’ όλο τον κόσμο επιστρατεύουν τέτοιες μέρες όλην τη φαντασία τους για να φτιάξουν μερακλίδικες και πιστευτές ψεύτικες ειδήσεις, σαν τις μακαρονοφυτείες της Ελβετίας, όπως ήταν η φάρσα του BBC το 1957, ή τον κομήτη που θα πλησίαζε τη Γη και θα ήταν ορατός από την Ελλάδα, που ανακοίνωσε το νυχτερινό δελτίο ειδήσεων της τότε ΕΡΤ2 στη δεκαετία του 1980 και μας έβγαλε όλους στις ταράτσες (δεν είχαμε κιόλας συνειδητοποιήσει πως είχαν περάσει τα μεσάνυχτα και ήταν ήδη πρωταπριλιά). Έτσι που γίναν τα πράγματα τον τελευταίο καιρό, έχει χάσει το νόημά της η φάρσα, αφού και τα πιο απίθανα σενάρια έχουν γίνει πραγματικότητα (αφού πρώτα διαψεύστηκαν μια και δυο και τρεις); Αν βγείτε και γράψετε σήμερα, ας πούμε, για νέο συνταξιοδοτικό σχέδιο βάσει του οποίου θα κόβεται η σύνταξη μετά τα 78 χρόνια, διότι δεν μπορεί το κοινωνικό σύνολο να επιβαρύνεται με την ασύδοτη υγεία μερικών ανεύθυνων, όχι μόνο θα σας πιστέψουν όσοι το ακούσουν, όχι μόνο θα βγουν διάφορα παπαγαλάκια να επαινέσουν την ιδέα, αλλά κινδυνεύετε να σας κάνουν και υπουργό Οικονομικών…
Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στα sarantakos.wordpress.com και www.sarantakos.com
.jpg)
